U velikoj sali Opštine,  održana svečana akademija povodom 150 godina od prvog regulacionog plana ovog grada pod nazivom „Danilovgrad u prostoru i vremenu”. Za dr Svetislava G. Popovića  koncepcija urbanistickog plana inženjera Dragiše Milutinovića je bila od presudnog značaj po kojoj se ovaj grad razvio i čija je fizionomija i do danas očuvana i malo izmijenjena .

Obilježja tradicije, kulture stanovanja i života izražena su kroz smisao za urbano bitisanje i rad malobrojnog stanovništva okupljenog na malom prostoru.Sva ta obilježja nijesu mnogo sačuvana kroz nekakvu urbanističku dokumentaciju ali se mogu pročitati na ostacima gradjevinskog fonda izraženog kroz stilove, forme, prostorne i urbane cjeline, prostornu organizaciju i funkciju života grada.Ideja o formiranju grad u Bjelopavlićkoj ravnici  imala je kako vojno-strategijski tako i ekonomsko-politički značaj.Dokument koji govori o njegovoj riješenosti da osnuje grad na obalama Zete nalazimo u pismu upućenom 27.novembra 1859 godine ruskom konzulu Konstantinu Petkoviću u Dubrovniku.”Namjerni smo osnovati jedan grad u Bjelopavlićima koji bi bio prestolno mjesto Nase i Praviteljstva crnogorskog.

Radi izbora mjesta i nužnog raspoloženja od potrebe nam je jedno lice iskusno koje bi gradjevinom rukovodilo.U to vrijeme knjaz Danilo na Orjoj Luci gradi ljetnjikovac sa namjerom da na tom mjestu bude prijestionica Crne Gore. On je 1856 godine  počeo izgradnju svoje kuće na Orjoj Luci po projektu knjaževog sekretara Jana Vaclika , českog porijekla.Knjaz je kasnije odustao od  ideje o formiranja grada u tom mjestu i odlučio da 1859 godine podigne novi grad na Ćeranica Glavici sa namjerom da postane nova crnogorska prijestonica.Grad je planiran pod nazivom Danilovac-Danilov grad.Ovi planovi su prekinuti zbog njegove smrti godinu dana kasnije a zbog novih sukoba sa Turskom ove ideje nijesu realizovane rekao je Popović i naglasio da se razvoj  Danilovgrada može pratiti kroz odredjene faze prije svega u periodu turske uprave , kao sjedište ujedinjenja stare Crne Gore i brda zatim u periodu kraljevine Crne Gore, kraljevine Jugoslavije  i u periodu posleratne Jugoslavije do danas.

Na ovu temu dr Boris Ilijanic iz Herceg Novog je  zakljucio da je Danilovgrad fantastično zadržao elemente izvorne fizionomije ali neopravdano urbano zaostavljen u proteklom vremenu intenzivne urbanizacije.

Ovaj vijek i po živeci jedan od prvih urbanističko planiranih gradova u Crnoj Gori, imena  u čast knjaza Danila, smješten na rijeci, osnovnom resursu čovjekovog bitisanja, sa ostalim komparativnim prednostima pritajeno čuva veliki potencijal razvoja.Vodeni tok rijeke Zete je u jednom trenutku bio planerska inspiracija za formiranje pristaništa robnog transporta i razmjene iz Bjelopavlićke doline ka Skadru, rekao je Ilijanić i na slajdovima pokazao slicnost centralne zone Danilovgrada sa nekim Italijanskim gradovima poput Pezara.Takodje on je dao inicijativu da se  jedan tradicionalni dio Danilovgrada svrsta u kulturno dobro kako bi se sačuvala njegova autentičnost. O vremeplovu ove urbane sredine na obalama Zete govorila je i mr. Nevena Masanovic i podsjetila prisutne na biografije uglednih i priznatih danilovgradjana koji su svoje bogato znanje i strucnost u oblasti arhitekture i urbanizma uklesali u minulih 150 godina.

Svoje večerašnje izlaganje otvaram kratkom pričom o dragiši milutinoviću, arhitekti, koji je planerski postavio temelje grada danilovgrada, grada čijih 150 godina, od večeras, počinjemo da slavimo.

Završava Bauakademiju u Berlinu, arhitekturu u Minhenu i Politehniku u Karlsrueu, a po dobijenim diplomama Dragitin Dragiša Milutinović vraća se u Srbiju kao arhitekta i inženjer. Bio je: službenik je Ministarstva Građevina,  još davne 1867., profesor arhitekture 1882., član  Moskovskog arheološkog društva godine, član Srpske kraljevske akademije, a u Crnoj Gori ostaje upamćen kao autor prvog urbanističkog plana, i to grada u kojem večeras s ponosom proslavljamo 150 godina od prve vizionarske  urbanističke matrice.

Značajna finansijska pomoć poznatog ruskog naučnika, Grigorija Antonovič Zaharina omogućila je da Danilovgrad 1897. godine izgradi i koristi vodovod. Rođen je u gradu Penza. Sa svoje 23 godine završio je Medicinski fakultet Moskovskog Univerziteta a deset godina kasnije postaje vanredni profesor na Moskovskom univerzitetu iz čijih je klupa, pod njegovim mentorstvom, iznjedren veliki broj renomiranih ruskih ljekara.

Profesor nikada nije boravio u Crnoj Gori, ali je preko kolega, ruskih ljekara koji su je posjetili dobio informaciju o ovdašnjim uslovima življenja i ta saznanja motivisala su profesora Zaharina da pokloni 45.000 zlatnih rubalja za izgradnju vodovoda na Cetinju i u Danilovgradu.

Favorizovan unuk vladike Rada, Marko Đukanović, školovan u Parizu, bio je prvi građevinski inženjer Crne Gore i ministar građevine. Sem toga, bio je istaknuta politička i državna ličnost. Ono po čemu ga pamte ovi krajevi su projekti kolskih puteva Cetinje-Danilovgrad i Podgorica-Nikšić. Na tada projektovanoj trasi nalazi se i današnji put Nikšić-Podgorica. Projektovao je mnoge značajne objekte tog doba u Crnoj Gori, vodio gradnju nekoliko zdanja kraljevske familije na Cetinju i udario temelje ondašnje Podgorice.

Kada se nakon 82 godine u Beogradu njegov životni put okončao, iza velikana Pera Šoća je ostalo značajno životno djelo, kao jedne markantne ličnosti istorije Crne Gore, kraljevskog ministra, doktora nauka, leksikografa, publiciste.

Za pravo, čast i slobodu Crne Gore, Pero Šoć, kao ministar Vlade u egzilu, vodio je bitku ali na diplomatski način. Napisao je na stotine pisama, apela pojedincima i međunarodnim institucijama, a zajedno sa Jovanom Plamencom i Antom Gvozdenovićem predstavljao je Crnu Goru na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine.

Bez obzira što je duboko preživljavao najteže i najsudbonosnije momente stradanja  crnogorskog naroda, Pero Šoć nijednog trenuka nije gubio vjeru u sjaj njene zvijezde. U pismu jednom prijatelju on piše: “I kad je Crna Gora bila pod spoljnjim ratnim nasiljem i tada sam vjerovao da to nije posljednja bitka. Vjerovao sam da je duboko iz naroda poteklo ono Njegoševo: “Ko će uhvatit maglu u visine, ko li Crnu Goru pokoriti…”

Njegov legat u Centralnoj biblioteci na Cetinju, koji tek čeka posvećene istraživače kojima će ispričati priču o jednom čovjeku ali i vremenu, jednom burnom istorijskom periodu, svjedoči da on svoja interesovanja nije dijelio na posao i hobije, svakoj se temi posvećivao jednako, odnosno davao potpuno sebe i svakom interesovanju ali i svakom čovjeku koga je sretao na svom životnom putu.

Rođen u Danilovgradu, a možda kao umjetnik, onoga dana kada se sa prvom poslijeratnom generacijom upisao kod profesora Sretena Stojanovića na vajarstvu odsjek Akademije likovnih umjetnosti u Beogradu, ili kada je 1951. tu akademiju i završio- Drago Đurović.

Spomenik u Pljevljima, Spomenik posvećen Mojkovačkoj bitci, pa preko monumentalnih figura na Gorici u Podgorici, usamljene bronzane žene na groblju Vuksan Lekića i stratištu mladića i djevojaka na Lazinama, do Prazničnog spomenika mira u centru njegovog zavičaja Danilovgrada. Pred mladim Dragom Đurovićem uglavnom su stajale crnogorske jučerašnje bitke, ali staložen, skoncentrisan i začudo uveliko ličan i određen, Drago Đurović je već odmah znao šta hoće i šta umije, a umio je, pored svega, da se sačuva i od crnogorske pregrijanosti za simbolima bliske prošlosti. U počecima njegovog stvaranja uvijek je bila prisutna i neizostavna arhitektura, neki blokovi, ploče da smire razigranost figura. Onda su se figure odvojile, smjelo kao ona žena sa vijencem iznad grobova u šturom pejzažu Vuksan Lekića ili ona u Lazinama nad sjenima strijeljanih mladića i djevojaka, ostale su same i suvereno vladale nebom i zemljom.

Njegov veliki smisao i snažan osjećaj plastike koja je bila iznad svake sumnje, doveli su do toga da Drago Đurović kreira veliki broj spomeničnih bista poput Nikca od Rovina i Vuka Mandušića na Cetinju, preko Njegoša u Herceg Novom, dva Marka Miljanova u kamenu i bronzi pa do Save Kovačevića, Jovana Tomaševića i drugih narodnih heroja. I uvijek je različito pristupao, uvijek je primjereno ličnosti koju vaja, u nekoj grčevitoj energiji na licu Nikca od Rovina ili sa nekom lirskom snagom na licu Njegoša, za koga je Krleža reko da mu je do sada najistinitija skulpturska predstava Njegoša kao poete.

Pričali su za Draga Đurovića da je čovjek sam i usamljen i da živi isključivo za svoju umjetnost. Kao neko ko je poslušao Leonardov savjet: “Ako hoćeš da nešto čestito uradiš u umjetnosti moraš se udaljiti i ostati sam. Umjetniče, govorio je Leonardo, tvoja snaga je u tvojoj usamljenosti i izdvojenosti od gomile.”

Čovjek kad je posmatrao Draga Đurovića kako je pod svojom beretkom prolazio ulicama Cetinja, gdje je bio profesor na Kulturološkom fakultetu, ili nekadašnjim korzom Titograda, gdje mu je bio atelje, gdje mu je bio i kafanski sto i kafa u hotelu Crna Gora, više od tri decenije, začudio bi se takvoj konstataciji. Jer njegovu glavu koja promiče i njegovu siluetu u pokretu uvijek se mogla naći tamo gdje je život najintenzivniji. Biti sam i biti izdvojen- vajar Drago Đurović možda je bio usamljen čovjek ali izdvojen od života nikada nije bio, naprotiv.

Govorili su njegovi prijatelji da od 16. februara 2005. godine više nemaju kome da povjere i provjere urađeno, niti sa kim da popiju kafu kod Kolarca. To je datum kad je prestalo da kuca srce čovjeka komunikacije koji je riječju, crtežom, slikom, projektima učinio velike stvari za promociju i popularizaciju jugoslovenske arhitekture i arhitekture uopste. To je neponovljivi, veliki Ranko Radović rođen 1935. godine, u Podgorici, magistrirao 1971. na Beogradskom arhitektonskom fakultetu, doktorirao 1980. na Sorboni.

Svoje pasionirano praćenje tokova arhitekture i ogromno teoretsko znanje prenosio je studentima na predmetu Savremena arhitektura i urbanizam, a njegovi postdiplomski kursevi bili su intelektualni fokus arhitekata iz cijele Jugoslavije. Osamdesetih godina, posle decenija rada na beogradskom Arhitektonskom fakultetu, odlazi kao predavač u Japan i Finsku, da bi devedesetih osnovao Odsjek arhitekture na Tehničkom fakultetu u Novom Sadu. Projekcija tog dugog filma je iznenada zaustavljena tog  februarskog dana 2005. godine kada mu se smrt  ukazala kao bijeg od predstojećeg stanja mirovine.

Rankov momenat karijere, njegov Rubikon, tavanica Sikstinske kapele i trofej Lige šampiona, sve u jednom je Spomen dom na Sutjesci. Jedino djelo Crnogoraca uvršteno u svojevrsnu azbuku postmoderne arhitekture, knjigu “Evolutivno stablo”, istoričara i teoretičara Čarlsa Dženksa.

Pamte Beograđani podrum Kolarca kao tačku susreta istovremenih posjeta. Velika sala Kolarčevog univerziteta bila je mjesto susreta profesora Radovića ili Ranka sa studentima, arhitektama, domaćicama, ljudima željnih proširenja horizonta. Ne pamti se da je iko od beogradskih arhitekata uspijevao da napuni tu veliku salu a da pred vratima ostane mnoštvo onih koji su na čas zakasnili.

Žudio je za istinskom arhitekturom, za arhitekturom koja ne razumije granice vremena i ne poznaje privilegovane sredine, kako je i jednom prilikom opisao sobu njegovog kuma Saveljića, fasciniran bjelinom krečnog mlijeka po zidovima, dostojanstvenošću, nenametljivošću i jednostavnošću tradicionalnih enterijerskih elemenatata, zaključivši odlomak: “Budućnost je arhitekture, budućnost je naših soba svuda gdje je bit života iznad skupog dekora”.

Pamti ga i Danilovgrad i Podgorica i cijela Crna Gora, kao ministra životne sredine i prostornog planiranja kada je kao veliki fanatik održivog razvoja zatražio službeno prevozno sredstvo- bicikl, kao prvi konkretan doprinos zalaganju Crne Gore da postane ekološka država, što joj je uostalom i ustavni imperativ, kako je rekao u jednom intervjuu.  Ostavku na mjesto ministra podnosi septembra 2003. godine a svoj bicikl poklanja najboljem učeniku jedne podgoričke osnovne škole.

Sebe je smatrao Crnogorcem iz Danilovgrada, Beograđaninom sa Dorćola i građaninom svijeta. Po vlastitoj želji sahranjen je u Gornjim Martinićima.

Arhitekta Aleksandar Baćko Keković bio je je veliki humanista, graditelj, mislilac i pedagog, a njegov rad bio je prepoznatljiv širom bivše Jugoslavije, kazale su njegove kolege i prijatelji odajući mu posljednju poštu na komemorativnoj sjednici 10. oktobra 2018. godine.

Baćko Keković, radio je na planu, programu i osnivanju Arhitektonskog fakulteta Univerziteta Crne Gore u Podgorici. Bio je rukovodilac studijskog programa, gdje je predavao teoriju arhitekture i projektovanje, kao i redovni profesor Univerziteta u Beogradu.

Dobitnik je najvišeg državnog priznanja, Trinaestojulske nagrade 2009. godine.

Živio je na relaciji Beograd-Zagarač i uvjek ga je, kako kaže njegov prijatelj i saradnik, profesor Svetislav Popović, privlačio surovi katunski krš. Ta relacija je bila njegov pokretački  motiv za njegovanje i  stvaranje crnogorskog arhitektonskog jezika.

Profesor Univerziteta Crne Gore, Dekan Arhitektonskog fakulteta, Svetislav Popović svoje duboke iskonske ukorijenjenosti u Bjelopavlićima i gradu Danilovgradu, implementira u svoje bogato profesionalno iskustvo. Tema diplomskog  kao i magistarskog rada usko je vezana za genezu nastanka i uticajne faktore razvoja grada Danilovgrada, dok kroz svoju doktorsku disertaciju obrađuje Uticaj regulative na razvoj fizičke strukture Danilovgrada i okolnihnaselja. U vezi sa tim priredio je naučnu monografiju Danilovgrad arhitektonikasimbolika prostora, u izdavaštvu zadužbine Andrejević.

Iz njegovog bogatog profesionalnog opusa, istaknuti projekti vezani za OpštinuDanilovgrad su: Urbanistički projekat istorijskog jezgra sa kraja devedesetihgodina, neizvedeni projekat gradskog stadiona Braća Velašević i neizvedeniprojekat Glavne autobuske stanice. Od realizovanih projekata ističe se: projekathrama Prepodobne mati Paraskeve u Danilovgradu, projekat uređenja Dvorskogtrga i Njegoševe ulice na Cetinju, projekat vinskog podruma Šipčanik i projektigradskih trgova u Kolašinu. Bio je član radnog tima za izradu Prostornog plana Republike Crne Gore 1986.god, kao i član radnog i sinteznog tima Prostorni plan Crne Gore 2006.god.

Autor je i koautor većeg broja radova koji su objavljeni u međunarodnim časopisima i prikazani na međunarodnim i domaćim naučno-stručnim skupovima a sem toga mentor je brojnih studentskih radionica od kojih kao posebnu ističe Urbanu obnovu naselja Orja Luka, krajem 2017., krunisana istoimenom izložbom u opštni Danilovgrad.

Glavni gradski urbanista i arhitekta, sekretar Sekretarijata za urbanizam koji godinama predano vodi povjerene poslove koji se tiču unapređenja Opštine Danilovgrad sa apekta prostornog i urbanističkog planiranja i izgradnje objekata jeste Vasilije Vasko Otašević.

Čvrsto se držeći svoje parole “Ne konkuriši prirodi”  u prostornim intervencijama i projektovanju arhitektonskih zdanja, arhitekta Veselin Bato Radulović, sa preko 30 godina profesionalnog iskustva, s ponosom i bezrezervno uvrstio je u svoj stvaralački opus ne tako mali broj zdanja  u svom rodnom Danilovgradu, a iznad svega ponosan na urbanističko arhitektonsko rješenje Hotela Zeta, u užem urbanom jezgru grada. Oni koji znaju i pamte ne mogu da zaborave da je upravo taj objekat (djelo crnogorskog arhitekte Ilije Šćepanovića) bio centar grada i društvenog života, središte zbivanja, gradska kula i orijentir za stanovnike i namjernike, znak prepoznavanja i odraz duha sredine, kulturno-istorijsko obilježje jednog vremena – epohe, koji zavređuje ne samo pominjanje večeras već i  promišljeno plansko i arhitektonsko rješenje za čuvanje od zaborava tog “mjesta”.

Istaknuti inženjer arhitekture, Dragan Vuković, svoj stvaralački opus, koji datira još s početka devedesetih godina, s ponosom proširuje na opštinu Danilovgrad, projektujući Regionalnu školu i hotel RESPA, ugostiteljski objekat Motel Sokoline, veći broj objekata individualnog stanovanja. U toku svog rada u Agroekonomskom Institutu bavio se projektovanjem i inžinjering poslovima u poljoprivredi i agroindustriji. Na međunarodnom, pozivnom konkursu sa vajarem Nenadom Šoškićem osvaja prvu nagradu za arhitektonsko-urbanističko i likovno rješenje spomenika Sv. Petru Cetinjskom u Podgorici.

Mlade nade crnogorske arhitekture koji su znanje stekli na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici, nastavili dalje profesionalno usavršavanje i do danas pokazali značajne rezultate u praksi a na je koje grad Danilovgrad, kao na svoje građane, zasigurno ponosan su moje kolege sa fakulteta: Ilija Radulović, Srđan Pavićević, Davor Raspopović i  Mladen Petrović.

Kad ste ograničeni faktorima, kao što su vrijeme izlaganja i dostupnost biografskog materijala, a uz to imate potrebu pomenuti što više osoba čiji su korijeni usađeni upravo ovdje, osobe koji su iz oblasti umjetnosti i arhitekture dali neizmjerljiv doprinos, rizikujete i  da neko bude  preskočen. Zbog toga se unaprijed izvinjavam svima čiji su rad i djelo zavrijedjeli pominjanje na današnjoj svečanosti a koji nijesu spomenuti iz gore navedenih razloga.

Izvor Opština Danilovgrad